رسانه ملی در مسیر عدالت آموزشی دوره‌ای جدید از همکاری با آموزش و پرورش را کلید زده است
علی پارسانیا، مدیر شبکه آموزش سیما به پشتوانه سال‌ها فعالیت در حوزه آموزش‌وپرورش، چند وقتی است که ریاست شبکه را در دست گرفته تا طبق گفته خودش، مسیر تبدیل‌شدن شبکه به «شبکه مدرسه» را در پیش بگیرد. او در گفت‌وگویی که بعد از بازدید از تحریریه روزنامه جام‌جم و گپ‌وگفت با مدیران موسسه داشت، از سیاست‌های تازه این شبکه، تا برنامه‌ریزی برای تبدیل آن به «شبکه مدرسه» سخن گفت تا چشم‌انداز‌های پیش‌رو روشن‌تر شود.
ما اغلب شاهد این هستیم که جوانان و نوجوانان، بدون داشتن سواد رسانه‌ای کافی، اخبار و اطلاعات را بدون سنجش می‌پذیرند. در این زمینه، آموزش چه جایگاهی دارد و تا چه حد جزو سیاست‌های جدید شبکه آموزش محسوب می‌شود؟
مساله سواد رسانه‌ای یکی از موضوعات جدیدی است که این روز‌ها در فضای تعلیم و تربیت کشور مطرح شده است. البته واژه «سواد» در نظام تعلیم و تربیت ما طی سال‌های اخیر مضاف‌های متعددی پیدا کرده است؛ ازجمله سواد رسانه‌ای، سواد مالی، سواد معیشتی، سواد اداره زندگی و حتی سواد هنری. به بیان دیگر، این واژه گستره‌ای از شاخه‌های گوناگون را دربرگرفته و هرکدام از این حوزه‌ها به‌نوعی اهمیت یافته‌اند. بااین‌حال، باید نسبت به این روند مراقب بود، چراکه گاهی این موضوعات خاص ــ هرچند مهم و کاربردی باشند ــ موجب غفلت ما از دانش‌ها، مهارت‌ها و شایستگی‌های پایه می‌شوند. اگر بتوانیم روی پرورش تفکر در کودکان سرمایه‌گذاری کنیم، یعنی بر فکرپروری، خردپروری و تربیت عقلانی متمرکز شویم، این امر تبدیل به یک شایستگی پایه خواهد شد که در نتیجه، پایه‌ای محکم برای سایر آموزش‌ها خواهیم داشت. درواقع، این زیرساخت فکری باید شکل‌گیرد تا بتوان سایر موضوعات و مهارت‌ها را بر آن بنا کرد و پیش‌رفت. اگر بتوانیم انسانی خردمند تربیت کنیم؛ فردی عاقل که اهل مشورت، تأمل، تدبر و اندیشه‌ورزی است، آن‌گاه همین ویژگی‌ها در سایر عرصه‌های زندگی او نیز نمود پیدا می‌کند: تأمل و تدبیر در رسانه، معیشت، سیاست و اخلاق. این حوزه‌ها درحقیقت، شاخه‌ها و بال‌های همان ریشه اصلی محسوب می‌شوند. اما یکی از ضعف‌های جدی ما ـ نه‌تنها در شبکه آموزش یا سازمان صداوسیما، بلکه در کل نهاد‌های آموزشی و تربیتی کشور ـ این است که غالبا از میانه کار شروع می‌کنیم. برای مثال، مستقیما سراغ آموزش «سواد رسانه‌ای» یا «سواد مالی» می‌رویم، بدون آن‌که زیرساخت‌های تربیت فکری را فراهم کرده باشیم. درواقع، بر شاخه‌ها ایستاده‌ایم، درحالی‌که ریشه‌ها را نادیده گرفته‌ایم.
در این صورت چه باید کرد؟
بی‌تردید، مجموعه‌ای از تکنیک‌ها در حوزه‌های مختلف لازم و قابل آموزش است؛ اما این تکنیک‌ها تنها زمانی می‌تواند برای افراد مؤثر باشد که نگاهی عمیق و راهبردی به زندگی داشته باشند. اگر بتوانیم توانایی خردورزی و قدرت تحلیل عقلانی را در افراد ایجاد کنیم، آن‌گاه آموزش تکنیک‌های سواد رسانه‌ای یا سواد مالی برای آنان معنا و کارکرد پیدا خواهد کرد. در غیر این صورت، با هر تغییری در جهان و هر تحول در شرایط اجتماعی و فناوری، نوع تازه‌ای از «سواد» مطرح می‌شود و آنچه پیش‌تر آموخته‌ایم، کارکرد خود را از دست می‌دهد. اما اگر زیرساخت‌های فکری و شایستگی‌های پایه در فرد شکل گرفته باشد، او می‌تواند خود را با هر تغییری وفق دهد.
به‌طور طبیعی، در آینده‌ای نه‌چندان دور ـ شاید یکی دو سال دیگر ـ موضوعی مانند سواد هوش‌مصنوعی نیز در فضای آموزش و جامعه مطرح خواهد شد. تمام این سوادها، از رسانه‌ای تا مالی و دیجیتال، هرکدام کارکرد و ضرورت خاص خود را دارند و باید به آنها پرداخته شود. اما نکته اصلی این است که پرداختن به این حوزه‌ها شرطی دارد و آن البته فکرپروری است. الان اولویت ما در شبکه آموزش، همان شایستگی پایه است. یعنی پیش از هر چیز باید به پرورش قدرت تفکر، تحلیل و خردورزی در دانش‌آموزان و جوانان توجه کنیم. این موضوع اکنون از مهم‌ترین اولویت‌ها در شبکه آموزش و از اهداف کلیدی نظام تعلیم و تربیت کشور به‌شمار می‌رود.
در عین اهمیت موضوع، باید گفت که مساله «فکرپروری» هنوز تا‌حد زیادی مغفول مانده و آن‌چنان که باید به آن ضریب و اهمیت داده نمی‌شود. در طراحی برنامه‌های جدید شبکه آموزش، سه گروه مخاطب اصلی مورد توجه قرار گرفته‌اند: دانش‌آموزان، معلمان و والدین دانش‌آموزان. این سه گروه، مخاطبان ویژه و کلیدی شبکه آموزش به‌شمار می‌آیند، هرچند مخاطبان دیگری نیز برای این شبکه تعریف شده‌اند. در برنامه‌ریزی‌های اخیر تلاش شده برای هریک از این سه‌گروه، تولیدات مشخص و هدفمندی در چند محور اساسی صورت گیرد که یکی از مهم‌ترین آنها فکرپروری است. در بخش مهارت‌های فکری، ما در‌حال پرورش و تقویت توانایی‌های اندیشه‌ورزی در مخاطبان هستیم. به همین دلیل، هرگاه برنامه‌ای بخواهد برای دانش‌آموزان، معلمان یا خانواده‌ها تولید شود، تمرکز اصلی آن به‌جای موضوعاتی مانند سواد مالی یا سواد رسانه‌ای، بر محور تفکر و پرورش اندیشه خواهد بود. یعنی ۸۰ درصد از برنامه‌های شبکه آموزش به مدرسه، یعنی دانش‌آموزان، معلمان و خانواده‌های آنان اختصاص دارد. در کنار این موضوع محوری، حدود ۲۰ درصد از آنتن شبکه آموزش به مهارت‌های فنی و تکنیکال اختصاص پیدا می‌کند. در این بخش، به‌صورت ویژه‌تر به مقوله «سواد رسانه‌ای» پرداخته می‌شود. از سوی دیگر، یکی از بستر‌های مناسب برای تعامل و همکاری شبکه آموزش با مجموعه‌هایی همچون روزنامه جام‌جم، همین حوزه است. این همکاری می‌تواند به گسترش تولیدات کوتاه آموزشی و برنامه‌های رسانه‌ای مشترک منجر شود؛ به‌ویژه با توجه به این نکته که در روزنامه جام‌جم، دوره‌های آموزشی جدی و تخصصی‌ای برگزار می‌شود، این تعامل می‌تواند زمینه‌ساز تبادل تجربه و انتقال محتوای کاربردی به بخش آنتن شبکه آموزش باشد. در نتیجه، بخشی از تولیدات کوتاه و محتوایی که با زحمات همکاران در روزنامه جام‌جم آماده می‌شود، می‌تواند در همان ۲۰ درصد برنامه‌های مهارت‌های تکنیکال شبکه آموزش جای گیرد؛ جایی که مخاطبان عمومی نیازمند آموزش‌های رسانه‌ای و مهارتی‌اند.
بحث فکرپروری درواقع همان بحث تفکر نقادانه و مطالبه‌گری خواهد بود؟
به‌طور طبیعی، موضوع تفکر دربرگیرنده ابعاد گوناگونی است و در برنامه‌ریزی‌های شبکه آموزش نیز هر سه بعد آن به‌شکل برجسته مورد توجه قرار گرفته است. این سه بعد عبارت‌اند از تفکر منطقی، تفکر نقاد و تفکر خلاق. هر سه وجه یادشده از اهمیت بالایی برخوردارند، اما تمرکز اصلی ما بر تفکر منطقی است. اگر بتوانیم تفکر منطقی را به‌صورت مترقی و نظام‌مند آموزش دهیم، به‌احتمال بسیار زیاد، قوه نقد و تحلیل در افراد نیز تقویت خواهد شد. البته باید توجه داشت که تفکر نقاد خود موضوعی ویژه و اختصاصی است و برای پرورش آن، علاوه بر تفکر منطقی، باید مجموعه‌ای از مهارت‌های دیگر نیز آموزش داده شود. در مقابل، تفکر خلاق ماهیتی متفاوت دارد و به مخاطب کمک می‌کند تا از چارچوب‌های بسته و قالب‌های تکراری فاصله بگیرد و بتواند از روش‌های ابتکاری و نوآورانه در حل مسائل استفاده کند.
به‌همین‌دلیل، یکی از اهداف ما در برنامه‌های آموزشی این است که به مخاطبان کمک کنیم تا از حصار محدودیت‌های فکری بیرون بیایند و توانایی به‌کارگیری خلاقیت را در سطوح مختلف بیاموزند. این جنبه از تفکر، به‌ویژه در عرصه‌های هنر و رسانه اهمیت و کارکرد بالایی دارد. بنابراین، هر سه بعد تفکر-منطقی، نقاد و خلاق- برای ما در شبکه آموزش حائز اهمیت است و تلاش می‌کنیم با برنامه‌سازی هدفمند، زمینه رشد متوازن این سه وجه را در میان مخاطبان فراهم کنیم.
زمانی که از «پرورش فکر» سخن می‌گوییم، منظور آن است که در همه برنامه‌ها، برنامه‌سازان باید با نگاهی عمیق و اندیشه‌محور وارد عمل شوند. به عبارت دیگر، لنزی که هر برنامه‌ساز بر چشم می‌زند، باید مبتنی بر اصل تفکر باشد، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند آموزش، رسانه و گفت‌و‌گو. برای نمونه، وقتی در برنامه‌ای با موضوع پرسشگر روبه‌رو هستیم، لازم است به اقتضائات تفکر منطقی توجه کنیم. اگر قرار است نقدی ارائه شود، این نقد باید منطقی و معقول باشد. درواقع، رعایت همین ملاحظه است که «لنز فکری» برنامه‌ساز را از دیگران متمایز می‌کند و کیفیت تولید را ارتقا می‌دهد.
در مرحله‌ای فراتر، ممکن است موضوع اصلی یک برنامه، خودِ تفکر منطقی یا تفکر خلاق باشد؛ این بخش از برنامه‌سازی، جزو همان ۲۰ درصد محتوای جدید شبکه آموزش قرار می‌گیرد که تاکنون تولید نشده و قرار است در قالب تولیدات تازه به آن پرداخته شود.
من معتقدم اگر تفکر منطقی در جامعه تقویت شود، نه‌تنها مانع تفکر نقاد و خلاق نخواهد بود، بلکه زمینه‌ساز رشد آنها نیز هست. به‌طور خاص در زمینه تفکر نقاد، اگر پایه و بنیان بر منطق استوار نباشد، اساسا نمی‌توان آن را نقد واقعی دانست. تفکر منطقی، اگر به‌صورت اصولی و نظام‌مند آموزش داده شود، ذاتا نه‌تنها مانع تفکر نقاد نیست، بلکه پایه و مقوم آن است. از همین‌رو، اگر قصد داریم به تقویت تفکر نقاد بپردازیم، ابتدا باید روی تفکر منطقی سرمایه‌گذاری کنیم.
نقطه‌ضعف را باید درست تشخیص دهیم؛ یعنی از همان‌جا آغاز کنیم که زیرساخت فکری شکل‌می‌گیرد. در حقیقت، پرورش تفکر منطقی به‌صورت ویژه، نوعی پشتیبانی از تفکر نقاد به‌شمار می‌آید و می‌تواند مسیر رشد فکری و خلاقیت را در جامعه هموار سازد.
تفکر خلاق مجموعه‌ای از مهارت‌های ویژه و اختصاصی را می‌طلبد که در تفکر منطقی به‌طور طبیعی به آنها پرداخته نمی‌شود. تفکر منطقی بیش از هر چیز نیازمند حلاجی، ارزیابی و نقد است و به ابتکار و نوآوری خاصی نیاز ندارد. اما در تفکر خلاق، نقش قوه خیال بسیار پررنگ است؛ چراکه فرد باید بتواند از ظرفیت تخیل خود برای رسیدن به ایده‌های نو بهره ببرد. در تفکر منطقی، قوه خیال معمولا مهار می‌شود. به تعبیر فیلسوفان، در این نوع تفکر، خیال به گوشه‌ای سپرده می‌شود تا در زمان مناسب مجال بروز یابد. اما در تفکر خلاق، برعکس، این قوه به میدان می‌آید تا مسیر کشف و نوآوری را بگشاید. بسیاری از آثار هنری و رسانه‌ای در همین مرحله از خیال‌ورزی شکل می‌گیرند؛ آثاری که در ابتدا ممکن است از منظر منطقی چندان قابل دفاع نباشند. نمونه‌های فراوانی از این‌دست وجود دارد. گاه هنرمندی ایده‌ای را در جلسه‌ای مطرح می‌کند، اما واکنش طنزآمیز دیگران را در پی دارد؛ اما همان ایده، وقتی به مرحله تولید می‌رسد، به اثری برجسته و ماندگار تبدیل می‌شود.
شما در شبکه آموزش برای گسترش این تفکر خلاق، چه اقداماتی در دست دارید؟
یکی از نیاز‌های مهم ما این است که در بحث تفکر خلاق، خود را محدود به هنر و رسانه نکنیم. باید بپذیریم که در علم هم نیاز به خلاقیت داریم. یکی از مهارت‌های ویژه‌ای که فرزندان ما باید بیاموزند، قدرت فرضیه‌سازی است. این فرضیه‌سازی باید معقول باشد، یعنی بر یک حدس عالمانه بنا شود؛ اما در عین عقلانیت، لازم است اندکی از چارچوب‌های معمول و محدودکننده فاصله بگیرد و به ابتکار و نوآوری میدان دهد. به بیان دیگر، ذهن پژوهشگر باید بتواند از حصار‌های رایج ــ هرچند منطقی به نظر برسند ــ خارج شود تا به ایده‌های تازه دست‌یابد. بسیاری از دانشمندان بزرگ در تاریخ علم، نظریه‌های خود را از دل همین فرضیه‌های اولیه به‌دست‌آورده‌اند؛ فرضیه‌هایی که بخشی از آنها از قوه خیال نشأت گرفته است.
به نظر می‌رسد ما باید روی تفکر منطقی به‌عنوان پایه تفکر نقاد سرمایه‌گذاری ویژه‌ای انجام دهیم و برای آن برنامه‌های اختصاصی طراحی کنیم. افزون‌برآن، لازم است فراتر از چارچوبی که برنامه‌سازان برای تولیدات خود در نظر می‌گیرند، چند برنامه خاص نیز به‌طور مستقیم در این حوزه ساخته شود. هم‌اکنون ۳ ــ ۲ برنامه در همین فضا در دست تولید است که طی دو ماه آینده روی آنتن خواهد رفت. در حوزه تفکر خلاق نیز باید مجموعه‌ای از مهارت‌ها و شایستگی‌های متفاوت را رقم بزنیم که در آنجا، روی آموزش علوم سرمایه‌گذاری می‌کنیم. درواقع روی مهارت‌های فرضیه‌سازی کار می‌کنیم که غیر از اثبات فرضیه است. در این بخش، شکستن چارچوب‌های صرفا منطقی و بهره‌گیری از قوه خیال، نقشی کلیدی دارد.
اشاره‌ای کلی هم پیش از این به بحث درس مرتبط با نبرد ۱۲ روزه داشتید. همکاری شما با وزارت آموزش و پرورش در این حوزه به چه صورت است؟ در این حوزه هم برای آموزش پای کار هستید؟
این مسأله از سیاست‌های کلی شبکه است. درواقع قصد داریم شبکه آموزش را به «شبکه مدرسه» نزدیک کنیم. یعنی به مدارس کشور برای تحول در آموزش‌وپرورش کمک کند. به‌نوعی شبکه آموزش می‌تواند به‌عنوان بازوی مکمل برای تحول در مدارس کشور عمل کند.
در این صورت، شبکه آموزش و البته مدارس، می‌توانند به‌طور هم‌افزا و مکمل به تعامل با یکدیگر بپردازند، نه این‌که هرکدام به‌طور مستقل و موازی در مسیر خود حرکت کنند. درحال‌حاضر، تصمیم کلی بر این است که شبکه آموزش به‌طور فزاینده به سمت مدارس حرکت و نقش خود را در تحول آنها ایفا کند. هدف این است که شبکه آموزش بخشی از دومینوی تحول در مدرسه شود، نه این‌که صرفا به‌عنوان یک نهاد تبلیغاتی برای معرفی برنامه‌های مدرسه‌ای عمل کند. به‌عنوان‌مثال، طرح جدید وزارت آموزش‌وپرورش، درنظرگرفتن کتابی با عنوان «از ایران‌مان دفاع می‌کنیم» درباره جنگ ۱۲روزه به‌عنوان درسی اختیاری، یکی از این زمینه‌هاست.
شبکه آموزش می‌تواند به این طرح جهت دهد و نقش مؤثری در اجرای خلاقانه و ابتکاری آن ایفا کند.
این کتاب که بخشی از دومینوی تحول نظام آموزشی خواهد بود، محتوای مشخصی دارد، اما در انتهای هر جلد آن، فعالیت‌هایی برای دانش‌آموزان دوره ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم در نظر گرفته شده است. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش سه جلد کتاب با این رویکرد تولید کرده است. بچه‌های ابتدایی دوم یک جلد کتاب و متوسطه اول و دوم هرکدام یک جلد کتاب اختصاصی خود را دارند.
به معلمان هم در درک بهتر این کتاب کمک خواهید کرد؟
بله. معلمان برای اجرای این کتاب نیاز به آموزش دارند و در اینجا شبکه آموزش می‌تواند به‌طور ویژه از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی برای معلمان، آنها را در اجرای مؤثر این کتاب و خلق فرصت‌های تربیتی یاری کند. در واقع شبکه آموزش می‌تواند در راستای تکمیل و تقویت طرح‌های آموزشی وزارت آموزش و پرورش، نقش مؤثری در ارتقای کیفیت آموزش و تربیت دانش‌آموزان ایفا کند و به‌عنوان یک بازوی مکمل در فرآیند تحول نظام آموزشی کشور عمل کند.
یکی از راه‌های مؤثر در فرآیند آموزش، ایجاد موقعیت‌های یادگیری است که به ابتکار و نوآوری نیاز دارد. این موقعیت‌ها باید به گونه‌ای طراحی شود که دانش‌آموزان را در شرایط حل مسأله قرار دهد؛ به‌طوری‌که آنها بتوانند از محتوای کتاب درسی برای حل مشکلات واقعی یا شبیه‌سازی شده استفاده کنند. به عبارت دیگر، دانش‌آموزان باید در محیطی قرار گیرند که از آنها خواسته می‌شود برای حل یک مسأله خاص، محتوای آموزشی را به‌کار بگیرند و در این فرایند، مهارت‌های جدیدی نیز یاد بگیرند. این نوع موقعیت‌های یادگیری، به‌ویژه آنهایی که نیاز به تفکر خلاق و ابتکار دارند، به خودی خود نیازمند آموزش ویژه برای معلمان است. در این زمینه، شبکه آموزش می‌تواند به معلمان کمک کند تا بتوانند موقعیت‌های آموزشی جذاب و کاربردی برای دانش‌آموزان خلق کنند. به جای استفاده صرف از روش‌های سنتی مانند آموزش مستقیم و سخنرانی، معلمان باید به دانش‌آموزان فرصتی دهند تا در شرایط واقعی یا شبیه‌سازی‌شده، مسأله‌ای را حل کنند. این نوع یادگیری فعال و حل مسأله، به دانش‌آموزان این امکان را می‌دهد که محتوای کتاب درسی را در شرایط عملی و واقعی به‌کار گیرند.
در راستای این هدف، شبکه آموزش نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند. به‌عنوان مثال، شبکه آموزش می‌تواند بستری فراهم کند تا فعالیت دانش‌آموزان و معلمان به‌صورت متن، عکس و فیلم به اشتراک گذاشته شود. این اطلاعات از طریق سامانه‌های مختلف ارسال می‌شود و شبکه آموزش می‌تواند یک خط زمانی را برای بازنمایی این فعالیت‌ها طراحی کند. این فرایند به معلمان و دانش‌آموزان این امکان را می‌دهد که تصاویر و ویدئو‌هایی از فعالیت‌های آموزشی خود ارسال کنند و سپس این محتوا در یک قالب استاندارد برای بازنمایی و آموزش دیگران منتشر شود. به این ترتیب، شبکه آموزش نه تنها به معلمان کمک می‌کند که موقعیت‌های آموزشی خلاقانه و مؤثری طراحی کنند، بلکه با فراهم کردن بستر‌های مناسب برای اشتراک‌گذاری تجربیات و فعالیت‌های آموزشی، به گسترش و ارتقای فرآیند یادگیری در سطح مدارس کمک می‌کند.
کارویژه‌های شبکه برای ارتقای سطح آموزش و مهارت تدریس معلمان چیست؟
در حال حاضر دو کارویژه در دستور کار شبکه آموزش قرار دارد که با همکاری وزارت آموزش‌وپرورش در حال اجراست. نخستین برنامه، ارائه آموزش‌های تخصصی برای معلمان است که با هدف ارتقای مهارت‌های آموزشی و به‌ویژه توانایی خلق موقعیت‌های یادگیری خلاقانه طراحی شده است. این آموزش‌ها به معلمان کمک می‌کند تا با بهره‌گیری از روش‌های نوین تدریس، مفاهیم درسی را به‌صورت کاربردی‌تر و جذاب‌تر به دانش‌آموزان منتقل کنند.
دومین کارویژه، به جمع‌آوری و بازنمایی آثار و محصولات آموزشی دانش‌آموزان اختصاص دارد. در این طرح، فعالیت‌هایی که دانش‌آموزان در مدارس و زیر نظر معلمان خود انجام می‌دهند، از سوی شبکه آموزش دریافت، گزینش و سپس در قالب برنامه‌های تلویزیونی بازپخش می‌شود. این اقدام علاوه بر ایجاد یک فضای اجتماعی و رسانه‌ای پویا، به‌عنوان نوعی تشویق و انگیزه‌بخشی عمل می‌کند و می‌تواند برای سایر معلمان و مدارس نیز الهام‌بخش باشد تا از روش‌های خلاقانه در آموزش بهره ببرند.
در ادامه این روند، قرار است وزارت آموزش‌وپرورش با همکاری شبکه آموزش، در بهمن‌ماه رویدادی ملی برگزار کند. در این رویداد که نقش اختتامیه برنامه را دارد، از برترین فعالیت‌ها و آثار تولیدشده توسط معلمان و دانش‌آموزان تقدیر خواهد شد. هدف از این برنامه، تقویت انگیزه، ترویج خلاقیت آموزشی و گسترش تجربه‌های موفق در سراسر مدارس کشور عنوان شده است.
با توجه به تاکیدی که درباره مدرسه تلویزیونی داشتید، قدری درباره اقدامات شبکه در این خصوص بفرمایید.
یکی از اقدامات مهم شبکه آموزش، همکاری با مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت و تلاش برای تقویت عدالت آموزشی است که می‌تواند نقش مؤثری در فرآیند پذیرش دانشگاه‌ها و آمادگی دانش‌آموزان برای کنکور ایفا کند. هدف، این است که بررسی شود دانش‌آموزان کدام مدارس و مناطق از آموزش و کیفیت مطلوب بهره‌مند نیستند. حتی در شهری، چون تهران، ممکن است دانش‌آموزی در یک مدرسه با آموزش باکیفیت روبه‌رو باشد و دانش‌آموز مدرسه‌ای دیگر در همان منطقه یا مناطق مجاور، از کیفیت مناسب آموزشی برخوردار نباشد. با توجه به این واقعیت که شبکه آموزش تلاش می‌کند فضایی فراهم کند که دانش‌آموزان، به‌ویژه آنها که به هر دلیل از آموزش باکیفیت محروم بوده‌اند، بتوانند از آموزش‌های لازم بهره‌مند شده و برای شرکت در کنکور آماده شوند. در این مسیر، سیاست‌های جدید کشور نیز تسهیل‌کننده است. به‌طور مشخص، در شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوبه‌ای که به قانون کشور تبدیل شده، مقرر می‌دارد ۶۰ درصد معیار ورود به دانشگاه‌ها بر اساس سابقه تحصیلی دانش‌آموزان باشد. این سیاست، فضایی فراهم کرده است تا شبکه آموزش بتواند نقش مؤثری در حمایت از دانش‌آموزان ایفا کند و با ارائه آموزش‌های هدفمند، فرصت دسترسی برابر به منابع آموزشی باکیفیت را برای همه دانش‌آموزان، به‌ویژه آنهایی که در مدارس با منابع محدود قرار دارند، فراهم آورد.
شبکه آموزش با همکاری معلمان وزارت آموزش‌وپرورش تلاش می‌کند ۲۶ درسی را که در آزمون نهایی دانش‌آموزان تأثیرگذار است به‌صورت کامل و با کیفیت بالا ارائه دهد. هدف این برنامه، ارائه تدریس‌هایی است که از ابتدا تا انتها به شکل استاندارد و مطابق با منطق طراحی سؤال در آزمون‌های نهایی صورت گیرد. با این رویکرد، هر دانش‌آموز در هر نقطه‌ای از کشور که باشد، می‌تواند با روشن‌کردن تلویزیون و تماشای شبکه آموزش، از تدریس باکیفیت پایه‌های یازدهم و دوازدهم بهره‌مند شود. علاوه بر این، تمامی این تدریس‌ها روی سامانه تلوبیون نیز قرار خواهد گرفت تا دانش‌آموزان بتوانند در زمان مناسب، آنها را دوباره مشاهده و مرور کنند. این اقدام شبکه آموزش، گامی مهم در جهت تسهیل دسترسی برابر دانش‌آموزان به آموزش باکیفیت و ارتقای آمادگی آنها برای موفقیت در آزمون‌های نهایی محسوب می‌شود.
این اقدام شبکه آموزش یک فرصت بزرگ برای ارتقای معدل دانش‌آموزان محسوب می‌شود. به هرحال، معدل دانش‌آموزان در سال‌های اخیر تحت تأثیر عواملی مانند شیوع کرونا دچار نوسان شده است. آزمون‌های نهایی نیز نسبت به گذشته جدی‌تر و دقیق‌تر برگزار می‌شود، به‌ویژه با توجه به این‌که این آزمون‌ها مبنای ورود به دانشگاه قرار گرفته و سال گذشته اهمیت آنها بیش از پیش برجسته شد. در این شرایط، شبکه آموزش می‌تواند با ارائه تدریس‌های باکیفیت به دانش‌آموزان، نقش مؤثری در ارتقای معدل آنها در آزمون‌های نهایی ایفا کند. این اقدام علاوه بر بهبود کیفیت یادگیری، به تقویت عدالت آموزشی نیز کمک می‌کند؛ چرا که دانش‌آموزان در هر نقطه‌ای از کشور می‌توانند از آموزش بهترین معلمان و اساتید بهره‌مند شده و برای آزمون‌های نهایی آماده شوند.
امسال، به‌زودی تدریس‌های ویژه شبکه آموزش با همکاری وزارت آموزش‌وپرورش ارائه خواهد شد و برای سال آینده، پایه نهم نیز به این برنامه اضافه خواهد شد، چرا که این دانش‌آموزان نیز آزمون‌های هماهنگی مشابه آزمون‌های نهایی دارند و به‌تدریج این برنامه توسعه پیدا خواهد کرد. علاوه بر این، شبکه آموزش برنامه‌ریزی تحصیلی ویژه‌ای را برای دانش‌آموزان و خانواده‌ها تدارک دیده تا ضمن ارائه محتوای آموزشی، مسیر موفقیت تحصیلی و آمادگی آزمون‌ها را نیز به‌صورت جامع برای آنها هدایت کند.
قرار است از اول تا پانزدهم آذر، به مدت دو هفته، دو برنامه شبکه آموزش به‌طور ویژه به موضوع برنامه‌ریزی تحصیلی اختصاص یابد. دو برنامه «مثبت آموزش» و «هیچ‌وقت دیر نیست» با هدف ارائه مشاوره تحصیلی به والدین و دانش‌آموزان طراحی شده است. در این برنامه‌ها والدین و دانش‌آموزان با روش‌های مؤثر برنامه‌ریزی تحصیلی آشنا می‌شوند و می‌آموزند چگونه از هم‌اکنون خود را برای آزمون‌های نهایی آماده کنند.
قاعدتا این برنامه‌ها تدریس مستقیم نخواهد بود؟
خیر. این برنامه‌ها از جنس تدریس مستقیم نیستند، بلکه به دانش‌آموزان کمک می‌کنند مهارت‌های مطالعه مؤثر و برنامه‌ریزی شخصی را برای درس خواندن کسب کنند و به والدین نیز مشاوره داده می‌شود تا بتوانند فرزندان خود را در مسیر موفقیت تحصیلی در آزمون‌های نهایی همراهی کنند. این اقدام شبکه آموزش، گامی مهم در جهت ارتقای مهارت‌های تحصیلی و افزایش شانس موفقیت دانش‌آموزان در آزمون‌های نهایی امسال به‌شمار می‌رود.
در این دو هفته، به‌طور کامل دو برنامه شبکه آموزش به مشاوره و برنامه‌ریزی تحصیلی اختصاص خواهد یافت تا دانش‌آموزان برای آزمون‌های نهایی آماده شوند. این برنامه‌ها به‌ویژه برای دانش‌آموزان پایه‌های یازدهم و دوازدهم طراحی شده و برش‌هایی از آنها نیز در تلوبیون منتشر خواهد شد تا دانش‌آموزان بتوانند بعدا نیز از این مطالب بهره‌مند شوند.
همزمان با این اقدام، برنامه‌ای دیگر نیز برای دانش‌آموزان پایه‌های یازدهم و دوازدهم در دست اجراست: دوره‌های آموزشی ویژه معلمان. این دوره‌ها به معلمان آموزش می‌دهد که چگونه طرح سؤال کنند و در طول سال با آزمون‌های مرتبط، مهارت‌های خود را ارتقا دهند. این دوره‌ها تحت عنوان سواد سنجش برگزار می‌شود و هدف آنها ارتقای دانش و مهارت‌های ارزشیابی و سنجش معلمان است. این آموزش‌ها نزدیک به ۶۰ تا ۷۰ ساعت زمان دارد و در تعامل شبکه آموزش با وزارت آموزش‌وپرورش، طراحی، ضبط و پخش خواهد شد تا معلمان بتوانند با تسلط کامل، نقش مؤثری در ارتقای کیفیت آموزش و سنجش دانش‌آموزان ایفا کنند.
پس از گذراندن دوره‌های حضوری معلمان، آنها براساس محتوایی که در شبکه آموزش دیده‌اند، به کارگاه‌های عملی هدایت می‌شوند. در این کارگاه‌ها، معلمان به شکل تدریس معکوس آموزش می‌بینند؛ یعنی ابتدا مطالب به‌صورت تئوری ارائه می‌شود و سپس در جلسات حضوری و کارگاهی، آموزش‌ها به شکل عملی و عمیق‌تر درک می‌شود. این روش به معلمان کمک می‌کند تا مهارت‌های ارزشیابی و تدریس خود را بهبود بخشند و بتوانند به شکل مؤثرتری دانش‌آموزان را هدایت کنند. همزمان، شبکه آموزش بر پیش‌دبستانی‌ها نیز سرمایه‌گذاری ویژه‌ای انجام می‌دهد تا عدالت آموزشی از همان ابتدا تقویت شود. هدف این است کودکانی که در محیط‌ها و خانواده‌های متفاوت رشد کرده‌اند و آماده‌سازی یکسانی برای ورود به مدرسه نداشته‌اند، بتوانند مهارت‌ها و آموزش‌های پیش‌دبستانی لازم را دریافت کنند و برای آموزش رسمی در مدرسه آماده شوند.
این آموزش‌ها متمرکز بر کدام گروه است؟
این اقدام به‌ویژه در مناطقی که شکاف آموزشی بیشتر است، اهمیت دارد؛ چراکه تفاوت‌های فرهنگی، خانوادگی و منطقه‌ای باعث شده میزان آمادگی کودکان برای ورود به مدرسه متفاوت باشد. شبکه آموزش با ارائه این آموزش‌ها می‌تواند این شکاف را به حداقل برساند و فرصت‌های برابر برای همه کودکان، صرف‌نظر از زیست‌بوم رشد آنها، فراهم کند. علاوه بر پیش‌دبستانی، برنامه‌های عدالت آموزشی شبکه آموزش شامل پایه‌های یازدهم و دوازدهم نیز می‌شود تا دانش‌آموزان با کیفیت بالا آماده ورود به دانشگاه شوند و شکاف‌های آموزشی در مراحل حساس تحصیلی کاهش یابد.
آموزش‌هایی که شبکه آموزش ارائه می‌دهد، این امکان را فراهم می‌کند که دانش‌آموزان قبل از ورود به مدرسه و حتی یکی دو ساعت پیش از آغاز کلاس‌ها، مهارت‌های پایه‌ای لازم را کسب کنند. این برنامه‌ها به‌ویژه برای دانش‌آموزان مناطق محروم، کمتر برخوردار و کودکان دو زبانه اهمیت دارد، زیرا ورود مستقیم به کلاس اول ابتدایی برای آنها ممکن است با مشکلات آموزشی همراه باشد. از طریق این آموزش‌ها، دانش‌آموزان پیش از ورود به مدرسه با محیط آموزشی و مفاهیم پایه آشنا می‌شوند و در زبان فارسی و دیگر مهارت‌های ضروری تا حد امکان مانوس شده و کمتر با مشکلات جدی مواجه می‌شوند.
این اقدامات، بخشی از سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی شبکه آموزش در زمینه عدالت آموزشی است که در امتداد تجربه موفق مدرسه تلویزیونی ایران قرار دارد. البته مدرسه تلویزیونی یک پروژه بزرگ است که منتظریم در تعامل و همکاری با آموزش‌وپرورش تمامی پایه‌ها به‌صورت ویژه ارائه کند تا فرصت‌های برابر آموزشی برای همه دانش‌آموزان فراهم شود.
در حوزه تولید برنامه‌ها هم این سیاست را دنبال می‌کنید؟
بله. شبکه آموزش در حال طراحی مسابقه دانش‌آموزی برخط و زنده است که هر روز به یک پایه تحصیلی اختصاص می‌یابد. این مسابقه برای دانش‌آموزان پایه‌های چهارم تا نهم یعنی دوره ابتدایی دوم و متوسطه اول برنامه‌ریزی شده است. سؤال‌ها از کتاب‌های درسی است و به‌صورت زنده مطرح می‌شوند و دانش‌آموزان می‌توانند در همان لحظه، از طریق پیامک یا پلتفرم مربوطه، پاسخ دهند. در نهایت، تعدادی از شرکت‌کنندگان به‌عنوان برنده اعلام می‌شوند. در طراحی این سؤالات، تمرکز بر رفع ضعف‌های آموزشی دانش‌آموزان است؛ به این صورت که سؤال‌ها براساس نقاطی طراحی می‌شوند که دانش‌آموزان در آزمون‌ها بیشترین چالش را داشته‌اند. علاوه بر این، با همکاری پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، پاسخ‌های تشریحی نیز در پلتفرم ارائه می‌شود تا دانش‌آموزان بتوانند پس از شرکت در مسابقه، پاسخ‌های صحیح و نحوه حل مسائل را مشاهده کنند.
به عنوان مثال، در مهارت‌های درک مطلب فارسی، هدف این است که دانش‌آموز بتواند یک پاراگراف را در زمان کوتاه بخواند و جان کلام را استخراج کند. این مهارت نیازمند تمرین مداوم است و مسابقه برخط، فرصتی جذاب و تعاملی برای تقویت این توانایی‌ها ایجاد می‌کند. این اقدام، نمونه‌ای از تلاش شبکه آموزش برای ارتقای یادگیری، تقویت مهارت‌های درسی و افزایش تعامل دانش‌آموزان با محتوای آموزشی است.
در صحبت‌های‌تان بار‌ها به بحث عدالت آموزشی اشاره کردید که شاید بتوان آن را مصداقی از عدالت‌گستری دانست که بار‌ها مورد تاکید رئیس رسانه‌ملی بوده است. درباره این سیاست و حرکت شبکه آموزش در مسیر تحول بفرمایید.
برنامه‌های شبکه آموزش برای سه گروه اصلی طراحی شده است: دانش‌آموزان، والدین دانش‌آموز و معلمان. برای دانش‌آموزان، دو دسته برنامه ارائه می‌دهد: دسته اول، برنامه‌هایی هستند که سرمایه‌گذاری عمده روی تلوبیون صورت می‌گیرد و دسته دوم آنهایی است که از خود تلویزیون پخش می‌شود. دسته اول، بیشتر جنس عدالت آموزشی دارد و دسته دوم، جنس هویت دارد. بخش‌هایی که روی تلوبیون می‌رود، آموزش و تدریس‌هایی است که انجام می‌شود. درواقع همان مهارت‌های زندگی است. این موارد از شبکه پخش می‌شود، اما بخش عمده آن، روی بستر فضای مجازی خواهد بود تا دانش‌آموزان بتوانند از طریق اینترنت به این محتوای آموزشی دسترسی پیدا کنند.
برنامه‌هایی که به‌صورت ویژه روی آنتن خواهیم برد، عمدتا بحث‌هایی است که روی هویت سرمایه‌گذاری می‌کند؛ مثل تاریخ و ادبیات. این دروس بیشتر به‌صورت مسابقه یا بازنمایی رویداد‌های مدرسه در شبکه آموزش به نمایش درمی‌آید. چیزی که به‌صورت ویژه روی آن سرمایه‌گذاری می‌کنیم، حضور معلم و دانش‌آموز روی آنتن است که فقط محدود به فعالیت‌های علمی نیست.
مجموعه فعالیت‌هایی که معلم در حوزه‌های تاریخ، ادبیات، پرورشی، تربیت‌بدنی و هنر انجام می‌دهد نیز روی آنتن منعکس می‌شود. این سیاست، تلاشی جدی است تا کار معلم و دانش‌آموز دیده شود و ارزش کار‌های آموزشی و تربیتی آنها به جامعه منتقل شود. این اقدام نه‌تنها باعث می‌شود مخاطبان رغبت بیشتری به حضور در برنامه‌ها و تماشای آنها پیدا کنند، بلکه تأثیر مستقیمی بر میدان واقعی آموزش ــ یعنی مدرسه و خانواده ــ می‌گذارد. هدف نهایی شبکه آموزش این است که برنامه‌های دانش‌آموزی، اثر ملموس خود را در میدان آموزش و زندگی روزمره دانش‌آموزان و خانواده‌ها نشان دهند. در این راستا، پرداختن به هویت ملی و فرهنگی دانش‌آموزان از طریق مسابقه، بازنمایی آثار و تولیدات دانش‌آموزان و معلمان انجام می‌شود. برای خانواده‌ها هم برنامه «هیچ‌وقت دیر نیست» را داریم که در حال بازطراحی و به‌روزرسانی برای استفاده بهتر خانواده‌ها قرار دارد. این برنامه‌ها تلاش کرده‌اند خانواده را به‌عنوان والدین دانش‌آموزان محور قرار دهند.
شبکه‌های مختلف در سازمان صداوسیما برنامه‌هایی ویژه خانواده دارند، اما آنچه به برنامه‌های خانوادگی شبکه آموزش هویت اختصاصی می‌بخشد، تمرکز بر مهارت‌هایی است که پدر و مادر‌ها برای موفقیت تحصیلی و تربیتی فرزندان خود نیاز دارند. هدف این است که خانواده‌ها با استفاده از این برنامه‌ها، آمادگی لازم برای همراهی مؤثر در مسیر تحصیلی و تربیتی فرزندان‌شان را کسب کنند. این برنامه‌ها به شکل آموزشی طراحی شده و از قاب تلویزیون پخش می‌شوند تا بیشترین دسترسی و تأثیر را داشته باشند.
همچنین معلمان نیز بخشی از مخاطبان برنامه هستند. مجموعه آموزش‌های ویژه معلمان در این شبکه در حال توسعه است و برخی از این آموزش‌ها به‌زودی در دو محور یعنی کتاب از ایران‌مان دفاع کنیم و مسأله سواد سنجش معلمان انجام خواهد شد. کار ویژه دیگر، «خاطرات معلمی» است که به شکل یک برنامه شبانه پخش خواهد شد.
مخاطب اصلی این برنامه معلمان هستند، اما برای خانواده‌ها نیز جذابیت ویژه‌ای دارد. به‌هرحال، در کشور معلمان و بازنشستگان مختلفی داریم که هریک از آنها خاطرات متنوع و ارزشمند مدرسه‌ای دارند. این خاطرات هم عبرت‌آموز هستند و هم می‌توانند جذابیت خاصی برای نسل جدید داشته باشند؛ برخی از خاطرات، طنزآمیز و برخی تلخ هستند که باعث می‌شوند مخاطب از زندگی حرفه‌ای معلمان، تجربه و شیوه زیست آنها آگاه شود.
در شبکه آموزش، یک هیأت تحریریه متشکل از معلمان برتر کشور داریم که به‌عنوان اتاق فکر ما فعالیت می‌کنند. این معلمان که شناسایی و گزینش شده‌اند، نقش مؤثری در تولید محتوا و بهبود برنامه‌ها ایفا می‌کنند. جالب است بدانید که هر شب تقریبا با ۱۰ نفر از این معلمان جلسات منظم داریم. این جلسات شبانه، فرصت ارزشمندی برای همفکری، تبادل نظر و تصمیم‌گیری درباره برنامه‌ها فراهم می‌کند و به شکل مستمر به شبکه آموزش کمک می‌کند تا محتوایی غنی و کاربردی برای دانش‌آموزان و معلمان ارائه دهد.
یکی از معلم‌هایی که با شبکه در ارتباط است، تعریف می‌کرد، دانش‌آموزی داشته که همیشه پیش از آغاز کلاس می‌ایستاد تا او را ببیند. می‌گفت: این دانش‌آموز می‌آمد و مرا در آغوش می‌گرفت و سپس به کلاس می‌رفت. آن دانش‌آموز پسر نوجوانی بود — احتمالا در پایه دوم ابتدایی — و، چون معلم مرد بودم، این عمل او برایم آشنا و پذیرفتنی بود. یک روز من حال چندان خوشی نداشتم و مریض بودم؛ وقتی او آمد، من تنها یک «سلام» خشک و مختصر گفتم و به‌سرعت از او جدا شدم؛ آن روز واقعا حالم خوب نبود و از این‌که او را بیشتر تحویل بگیرم یا بغل کنم، خودداری کردم؛ کمی هم نگران شدم که مبادا مریض‌تر شود؛ بنابراین رعایت فاصله کردم. فردای آن روز هم به مدرسه نیامدم تا استراحت کنم. وقتی دوباره به مدرسه برگشتم، آن کودک جلو آمد و با بغض گفت: «من یک نامادری دارم که تقریبا هرشب مرا کتک می‌زند و اگر تو را در آغوش نگیرم، آن شبی که کتک بخورم، تحملش برایم ممکن نیست.»
این جمله ساده، اما پرمعنا که معلم نقل کرد، برایم بسیار سنگین و تکان‌دهنده بود؛ خاطره‌ای که نشان می‌دهد مدرسه و معلم، گاهی می‌تواند تنها پناهگاهی باشد که یک کودک در میان دشواری‌های زندگی‌اش دارد. من معتقدم که رفتار‌های ظاهرا کوچک آنها، درواقع تأثیرات بزرگی بر زندگی دانش‌آموزان می‌گذارد. من از روی علم، یقین و تجربه با معلمان و مدارس کشور آشنایی و اعتقاد قلبی دارم که این اتفاقات مثبت، حجم بسیار گسترده‌تری نسبت به نمونه‌های تلخ و دیده‌شده دارد. گاهی یک اتفاق کوچک با یک عکس یا فیلم در فضای مجازی دیده می‌شود، اما آن هزاران و میلیون‌ها اقدام مؤثر و بزرگ که توسط معلمان در گوشه‌گوشه کشور رقم می‌خورد، کمتر دیده و شناخته می‌شود. این واقعیت، نشان‌دهنده نقش حیاتی معلمان در تربیت، حمایت و رشد دانش‌آموزان است که فراتر از چشم‌های عمومی و رسانه‌ها جریان دارد.
البته سینما هم در این حوزه کم کوتاهی نکرده است. مصداق بارز آن فیلم «زن و بچه» بود که بدان‌گونه سیستم تربیتی و ناظم و معلم را نشان داد ...
بله، متأسفانه در برخی آثار سینمایی، چهره نظام آموزشی و کادر مدرسه به گونه‌ای به تصویر کشیده شده که با واقعیت فاصله دارد. این نوع بازنمایی‌ها گاهی با بی‌انصافی همراه است و تصویری نادرست از معلمان ارائه می‌دهد؛ در حالی که بخش بزرگی از جامعه فرهنگی کشور، با تعهد، وجدان کاری و تلاش بی‌وقفه در مسیر آموزش و تربیت نسل آینده گام برمی‌دارند. طبیعی است که در هر صنفی ممکن است موارد استثنایی وجود داشته باشد، اما تعمیم این موارد به کل جامعه آموزشی، نه منصفانه است و نه سازنده. انتظار می‌رود رسانه‌ها و هنر، در بازنمایی چهره معلمان، نگاه دقیق‌تر و مسئولانه‌تری داشته باشند.
چقدر در شبکه آموزش تلاش خواهید کرد که این چهره غیرواقعی را اصلاح کنید؟
ما در شبکه آموزش تمام تلاش خود را خواهیم کرد تا چهره واقعی معلمان ایران را نشان دهیم؛ معلمانی که فرشته‌گونه، با بزرگی و تلاش شبانه‌روزی، نقش حیاتی در تربیت نسل آینده ایفا می‌کنند. امیدواریم با کمک خداوند و همکاری رسانه‌ها بتوانیم این واقعیت را بازتاب دهیم و تصویر درست و منصفانه‌ای از معلمان کشور ارائه کنیم.
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در گفت‌و‌گو با رئیس مرکز مدیریت بیماریهای واگیر وزارت بهداشت بررسی شد
«جام‌جم آنلاین» در گفت‌و‌گو با دکتر مینو محرز، متخصص بیماریهای عفونی و گرمسیری بررسی کرد
مدیر شبکه آموزش در گفت‌وگویی تفصیلی با «جام‌جم»، از چشم‌انداز‌های تازه این شبکه می‌گوید
مدیرعامل شرکت فرودگاهها و ناوبری هوایی ایران در گفت‌و‌گو با «جام‌جم»:
